Warto w tym miejscu zaznaczyć, że dzieła tak rozumianej książki artystycznej są zazwyczaj unikatami, jednostkowymi obiektami przeznaczonymi do wystawiania w galeriach sztuki. Jednocześnie dzieła te nie mają zbyt wiele wspólnego z tradycyjnie rozumianą książką - zarówno pod względem formy, jak też biorąc pod uwagę jej funkcję komunikacyjną - są one raczej twórczą refleksją odwołującą się do motywu książki, bądź przetwarzającą w swobodny sposób symbolikę z książką związaną. W odniesieniu do tego typu sytuacji uzasadnione wydaje się zastosowanie terminu "sztuka książki", gdzie w wyraźny sposób zaakcentowana jest przynależność opisywanego zjawiska do świata sztuk plastycznych.

Z drugiej strony książka artystyczna jest również dziełem sztuki wydawniczej. Według definicji zaproponowanej przez Krzysztofa Migonia elementami niezbędnymi do uznania definiowanego przedmiotu za książkę są: materiał piśmienny, zapis graficzny, treść i funkcja¹. Książka będąca wytworem sztuki edytorskiej spełnia zazwyczaj powyższe kryteria, bądź też w sporadycznych przypadkach znajduje się na pograniczu przedstawionej definicji.

Istotną kwestią jest pewnego rodzaju zamieszanie terminologiczne wokół pojęcia książka artystyczna. Określenie to inaczej jest interpretowane przez wydawców, a inaczej przez artystów traktujących książkę w sposób umowny². Pomimo oczywistych różnic między ujęciem bibliologicznym, w którym książka definiowana jest według określonych kryteriów, a punktem widzenia teorii sztuki, gdzie nie obowiązują sztywne reguły definiowania książki - obiektu; istnieje także wiele elementów wspólnych dla całości zjawiska książki artystycznej. Wymienić można tutaj zindywidualizowanie charakteru książki, jej wyraźny związek ze sztuką czy też zaangażowanie artystycznych środków wyrazu w proces powstawania książki artystycznej.

W czasach masowej produkcji książek, list bestsellerów i wielotysięcznych nakładów wydawniczych, miejsce książki artystycznej wydaje się szczególne. Nawiązanie do XIX-wiecznej idei prerafaelitów Williama Morrisa sprawia, że w książce artystycznej odżywają najlepsze tradycje i wzory sztuki pięknego druku, introligatorstwa, ilustracji - jednym słowem sztuki wydawania książek.

Książka artystyczna, wydawana w niskich nakładach, przy użyciu tradycyjnych technik drukarskich, miała w Polsce znakomitą kartę zapisaną w okresie międzywojennym. Działalność wybitnych typografów, artystów grafików, drukarzy, wydawców i introligatorów przyczyniła się do osiągnięcia wysokiego poziomu artystycznego polskiej książki. Do najznakomitszych przedstawicieli typografii polskiej tego okresu zaliczyć można Adama Półtawskiego, Jana Kuglina, Zygfryda Gardzielewskiego czy spółkę Anatol Girs - Bolesław Barcz. W dziedzinie ilustracji książkowej odznaczyli się tak renomowani artyści jak na przykład Stanisław Ostoja-Chrostowski, Władysław Skoczylas, Tadeusz Cieślewski - syn, Edmund Bartło-miejczyk czy Zofia Stryjeńska. Nie sposób także nie wspomnieć o wydawcach "wytwornej" książki - Jakubie Mortkowiczu, Rudolfie Wegnerze oraz działającym we Włoszech i Francji Samuelu Tyszkiewiczu³.

Niestety po zakończeniu drugiej wojny światowej sytuacja książki uwarunkowana została nakazami ideologicznymi, które uniemożliwiały wręcz zaistnienie książki elitarnej, adresowanej do specyficznego odbiorcy, będącego jednocześnie miłośnikiem sztuki oraz bibliofilem odczuwającym potrzebę intymnego obcowania z książką. Mimo bezsprzecznej dominacji książki masowej, wydawanej zazwyczaj na niskim poziomie edytorskim, istniały w kraju ośrodki wydawnicze wybijające się ponad wszechwładną przeciętność. Jednym z nurtów zachowania kanonów estetyki książki były niewątpliwie stowarzyszenia bibliofilskie, z którymi współpracowali doświadczeni artyści i typografowie o ustalonej pozycji w świecie pięknej książki, jak na przykład wspominani już Zygfryd Gardzielewski i Jan Kuglin. Ośrodkami przejawiającymi znaczą aktywność na polu edycji bibliofilskich były - i są często w dalszym ciągu - Toruń, Łodź, Warszawa, Warszawa-Anin, Lublin itd. Działalność wydawnicza organizacji bibliofilskich koncentrowała się zazwyczaj na broszurach, drukach okolicznościowych oraz drukach ulotnych. Podobny charakter miały oficyny polskich wydawców działających poza granicami kraju: Anatola Girsa w Stanach Zjednoczonych i Stanisława Gliwy w Wielkiej Brytanii⁴.

Produkcja wydawnicza państwowych, branżowych zakładów wydawniczych nie miała przez długi okres zbyt wiele wspólnego z tradycją książki artystycznej. W miarę przemian dokonujących się na rynku książki oraz w technologii wydawniczej, także i w tym przypadku zaznaczył się jednak pewien postęp. Wyróżnić tutaj należy między innymi albumowe i reprintowe edycje Wydawnictw Artystycznych i Filmowych, albumowe koedycje Zakładu Narodowego im. Ossolińskich z budapesztańską Corviną oraz faksimilowe wydania skarbów polskiej kultury: "Codex picturatus Balthasaris Behem" (Krajowa Agencja Wydawnicza, 1988) i "Codex Aureus Gnesnensis" ("Arkady", 1986-1988). W dziedzinie oprawy książkowej wysoki poziom osiągnęła natomiast Spółdzielnia Rękodzieła Artystycznego "Starodruk" z Krakowa, której dokonania nawiązały do chlubnych tradycji polskiego introligatorstwa artystycznego.

Zasadniczy przełom w sytuacji polskiej książki artystycznej nastąpił w ciągu ostatnich dwudziestu lat wraz z pojawieniem się dwóch wydawnictw, dla których związek książki i sztuki wyznaczył profil działalności wydawniczej oraz kierunek poszukiwań twórczych zainspirowanych przez książkę. Wydawnictwo Artystyczne Urszula Kurtiak i Edward Ley z Koszalina oraz wydawnictwo "Correspondance des Arts" Jadwigi i Janusza Tryznów z Łodzi wprowadziły na krajowy rynek książkę w artystycznej formie - sięgającą do osiągnięć sztuk plastycznych, poligrafii i rękodzieła artystycznego. Sukces wymienionych wydawnictw związany jest niewątpliwie z modą na kolekcjonowanie książek artystycznych i unikatowych, jak również z wyzwalaniem się książki z reguł obowiązujących w wysokonakładowej produkcji wydawniczej. Książka - przedmiot intymny, osobisty, zarazem posiadający swój indywidualny i niepowtarzalny charakter - zyskuje stale na popularności. Jednocześnie dzięki zaangażowaniu w ideę książki artystycznej coraz większego grona profesjonalistów oraz artystów z różnych dziedzin, książka taka została w pełni doceniona jako dzieło sztuki, posiadające określoną wartość estetyczną, a także rynkową.

Wydawnictwo Artystyczne Urszuli Kurtiak i Edwarda Leya rozpoczęło działalność w 1989 roku, początkowo jako Fundacja Ochrony Książki. Profil działalności oficyny obejmuje zarówno wydawanie niskonakładowych, bibliofilskich edycji, usługi introligatorskie, poligraficzne i konserwatorskie, a także szkolenia z dziedziny introligatorstwa artystycznego oraz prowadzenie Muzeum Sztuki Książki. W dorobku edytorskim Wydawnictwa Kurtiak i Ley znajduje się kilkadziesiąt unikatowych pozycji klasyków literatury polskiej i światowej, w nakładach od pięciu do tysiąca numerowanych egzemplarzy. Charakterystyczną cechą tych wydawnictw jest zróżnicowanie ich wyglądu, a nawet materiału piśmienniczego w obrębie danej edycji. Poszczególne wersje jednego tytułu różnią się zazwyczaj kolorem i rodzajem materiału introligatorskiego (jedwab, pergamin, skóra, kamienie szlachetne), gatunkiem materiału piśmienniczego (papier ręcznie czerpany, papirus), szatą graficzną i zdobieniem książek.

W bogatym dorobku wydawnictwa szczególną uwagę zwracają: bibliofilska edycja "Trylogii" Henryka Sienkiewicza, wydany w formie zwoju poemat Owidiusza "O kosmetyce twarzy pań", "Romeo i Julia" Williama Shakespeare'a w nakładzie pięciu egzemplarzy, czy też wydane z niezwykłym smakiem tomiki wierszy Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Istotną dziedziną działalności Wydawnictwa Kurtiak i Ley jest również wykonywanie artystycznych opraw do cenniejszych publikacji innych wydawnictw, na przykład "Herbów rycerstwa polskiego" Bartosza Paprockiego, „Lalki” i „Faraona” Bolesława Prusa czy części nakładu "Codex Aureus". Przy wydawnictwie działa Muzeum Sztuki Książki, w którym zgromadzono unikatowe eksponaty książek artystycznych, przykłady opraw książkowych oraz narzędzia i materiały introligatorskie. Dystrybucję książek Wydawnictwa Artystycznego Kurtiak i Ley prowadzą także Wydawnictwa Unikatowe Geisler i Geisler z Warszawy.

Pozycja wydawców z Koszalina w świecie książki artystycznej ugruntowana została ich obecnością na licznych międzynarodowych targach i wystawach książek, między innymi na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie w 2000 roku, gdzie zaprezentowano nowości wydawnicze, przede wszystkim w polsko-niemieckiej wersji językowej⁵.

Drugą instytucją o fundamentalnym znaczeniu dla polskiej książki artystycznej jest łódzkie wydawnictwo "Correspondance des Arts" wraz z Muzeum Książki Artystycznej. Wydawnictwo założyli w 1980 roku Janusz Tryzno, Zdzisław Jaskuła, Zbigniew Janeczek oraz Janusz Graczykowski, zaś od 1985 roku jego prowadzeniem zajęli się Jadwiga i Janusz Tryznowie. Wśród twórców współpracujących z "Correspondance des Arts" znaleźli się Czesław Miłosz, Ryszard Krynicki, Artur Międzyrzecki, wybitny plastyk Stasys Eidrigevicius, a także fotograf Krzysztof Miller. Publikacje łódzkiej oficyny wydawane w nakładach nie przekraczających dwustu egzemplarzy znajdują się w najpoważniejszych kolekcjach książki artystycznej na świecie, między innymi w British Library w Londynie, Museum of Modern Art w Nowym Jorku, Library of Congress w Waszyngtonie czy Gutenberg Museum. Wśród najciekawszych publikacji "Correspondance des Arts" wymienić można "Pierwszą księgę Urizena" Williama Blake'a, "List z Łodzi" Cathala McCabe'a, edycje Craiga Raine'a, Emmetta Williamsa i Rainera Marii Rilkego. W 1994 roku wydawnictwo otrzymało w Lipsku nagrodę w konkursie "Najpiękniejsze książki świata".

Jadwiga i Janusz Tryznowie są również założycielami unikalnego w skali światowej Muzeum Książki Artystycznej, którego otwarcie nastąpiło w październiku 1993 roku. Placówka ta posiada w swoich zbiorach kolekcję książek artystycznych zdobywanych często drogą wymiany, wyposażenie pracowni drukarskiej, kompletny zbiór matryc i maszyn do produkcji czcionek metalowych i drewnianych, stare maszyny poligraficzne oraz wiele innych bezcennych eksponatów. Działalność zarówno wydawnictwa, jak i muzeum jest szeroko znana i ceniona wśród miłośników książki artystycznej, niestety kłopoty lokalowe w poważny sposób zagrażają dalszej egzystencji tej zasłużonej dla polskiej kultury instytucji⁶.

Osiągnięcia edytorskie i poziom artystyczny prezentowany przez wymienione wydawnictwa przyniosły im niekwestionowaną pozycję na rynku polskiej książki artystycznej oraz uznanie poza granicami kraju. Częste prezentacje na międzynarodowych imprezach wydawniczych potwierdzają niezwykłe zainte-resowanie, które towarzyszy zawsze publikacjom oficyn z Koszalina i Łodzi. Działalność wydawnicza w dziedzinie książki artystycznej rozwija się w Polsce także w innych ośrodkach. Ważne miejsce zajmują tutaj prywatne galerie sztuki wydające autorskie, niskonakładowe publikacje, w których wyeksponowany jest walor estetyczny książki.

Aktywną działalność wydawniczą prowadzą galerie krakowskie: Galeria Międzynarodowego Centrum Kultury, Galeria "Potocka" specjalizująca się w wydaniach książek autorskich w nakładach nie przekraczających stu egzemplarzy oraz Galeria "Zderzak" wydająca artystyczne katalogi i książki autorskie znanych twórców. Wiele innych krajowych galerii zajmuje się książką artystyczną jako dziedziną sztuk plastycznych, sporadycznie wykorzystując swoje doświadczenia do realizacji zamierzeń stricte wydawniczych.

W 1979 roku w Bydgoszczy powstała Galeria Autorska Jacka Solińskiego i Jana Kaji. W dorobku edytorskim galerii znajduje się kilkadziesiąt wydawnictw, w większości niewielkich objętościowo publikacji artystycznych wydawanych w niskich nakładach. Oprawą graficzną druków zajmują się zazwyczaj sami właściciele galerii, a wśród wydanych publikacji uwagę zwracają plastyczno-literackie książeczki Leszka Przyjemskiego, liczne arkusze poetyckie, katalogi wystaw oraz autorskie broszury Jacka Solińskiego, w których tekst i grafika przenikają się wzajemnie stanowiąc artystyczną całość; tak zwaną grafiko-książkę. Dorobek wydawniczy "Galerii Autorskiej" uzupełniają druki ulotne: zaproszenia, programy, plakaty; dokumentujące kolejne wystawy i inne wydarzenia artystyczne⁷.

Duże zasługi dla polskiej książki artystycznej posiada również Okręg Warszawski Związku Polskich Artystów Plastyków. Instytucja organizująca cyklicznie największą w kraju wystawę dokonań artystów zajmujących się "sztuką książki", wydaje przy tej okazji niezwykle interesujące edytorsko katalogi opracowane przy współudziale wydawnictwa "Correspondance des Arts". Edycje katalogów zaprojektowane przez Pawła Tryzno - syna i współpracownika twórców łódzkiego wydawnictwa - w znakomity sposób łączą ideę prezentacji unikatowej książki - obiektu, a czasem nawet dzieła sztuki "na temat" książki, z ideą książki w jej tradycyjnym, bibliologicznym rozumieniu.

Nie sposób w tak krótkim opracowaniu wymienić wszystkich pozostałych ośrodków związanych z książką artystyczną; zwłaszcza, że znaczna część z nich miała charakter efemeryd wydawniczych, bądź też pozostawiła po sobie słabo udokumentowany dorobek. Należy także przypuszczać, iż wiele wydawnictw aspirujących do miana twórców książki artystycznej powstaje w chwili obecnej, na gruncie dobrze przygotowanym przez renomowane oficyny z Łodzi i Koszalina.

Unikalne walory estetyczne posiada również wiele druków bibliofilskich. W tym przypadku brakuje jednak zazwyczaj wielowątkowego związku z różnymi dziedzinami rękodzieła artystycznego i sztuki. Druki bibliofilskie eksponują zwykle wybrane aspekty estetyki książki, na przykład układ typograficzny tekstu czy też jego opracowanie graficzne.

Charakterystyka polskiej książki artystycznej nie byłaby pełna, gdyby pominąć w niej Alinę Kalczyńską. Ta wybitna artystka uprawiająca grafikę artystyczną i wydawniczą współpracuje stale ze znanym mediolańskim wydawnictwem "Libri Scheiwiller" prowadzonym przez jej męża Vanniego Scheiwillera. W twórczości Aliny Kalczyńskiej łączą się oba nurty funkcjonowania książki artystycznej. Pierwszy nurt reprezentują wydawnictwa autorskie, istniejące w jednym, niepowtarzalnym egzemplarzu. Drugą część dorobku stanowią ilustracje do bibliofilskich, nisko-nakładowych publikacji, w których szczególne miejsce zajmują edycje wierszy współczesnych polskich poetów: Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta i Wisławy Szymborskiej. Charakter dokonań Aliny Kalczyńskiej w dziedzinie książki artystycznej, w wyjątkowy sposób wyraża związki i wzajemne relacje pomiędzy książką widzianą jako pretekst wypowiedzi artystycznej i inspirację do twórczych poszukiwań, a książką będącą podmiotem artystycznych działań ⁸.

* * *

O stanie obecnym i perspektywach rozwoju książki artystycznej w Polsce decydują różnorodne czynniki, często wykraczające daleko poza sytuację na samym rynku wydawniczym. Istotne jest jednak przede wszystkim to, że w okresie minionych dwudziestu lat sztuka wydawania pięknych książek wyszła z cienia masowej, pozbawionej większych walorów estetycznych produkcji. Zainteresowanie książką łączącą wartość treści z pięknem formy wynika między innymi z potrzeby indywidualnego, intymnego kontaktu czytelnika - odbiorcy z książką, nie tylko jako przekazem, lecz również jako osobistym, wyjątkowym przedmiotem. Rosnący popyt na polską książkę artystyczną jest także zgodny z ogólnymi tendencjami panującymi na światowych rynkach sztuki i książki; nie bez znaczenia jest też wysoki poziom artystyczny nielicznych niestety w Polsce wydawców, zajmujących się tą dziedziną edytorstwa. Warto w tym miejscu przypomnieć, że polskie wydawnictwa zaistniały po latach nieobecności w międzynarodowych, specjalistycznych katalogach i czasopismach wydawniczych (na przykład "Forum Book Art" z Hamburga), ich książki pojawiły się w najpoważniejszych kolekcjach i galeriach książki artystycznej, zaś stoiska i prezentacje na międzynarodowych targach wzbudzają olbrzymie zainteresowanie zwiedzających. Ważnymi wydarzeniami polskiej ekspozycji na Międzynarodowych Targach Książki we Frankfurcie w 2000 roku były właśnie pokazy książki artystycznej Wydawnictwa Kurtiak i Ley oraz specjalny projekt "Skryptorium" przygotowany przez wydawnictwo "Correspondance des Arts" (druga edycja wystawy „Skryptorium” odbyła się podczas Międzynarodowych Targów Książki w Warszawie w maju 2001 roku) ⁹.

Znaczenie społeczne książki u progu XXI wieku w dużym stopniu zależy od rozwoju i ekspansji technik informatycznych. Tam, gdzie najważniejsza jest szybkość przekazywania informacji oraz jej aktualność, pozycja książki wydaje się być szczególnie zagrożona. Nieograniczona przestrzeń komunikacji internetowej oraz nowoczesne technologie udostępniania tekstu w postaci książki elektronicznej, stwarzają zupełnie nowe możliwości przepływu informacji, które niewątpliwie z upływem czasu staną się standardem. Paradoksalnie stan ten powinien wpłynąć korzystnie na rozwój książki artystycznej. W sytuacji, gdy książka przestanie być konkurencyjna dla innych mediów w wymiarze komunikacji masowej oraz obiegu informacji, konieczne stanie się wyeksponowanie jej unikalnych walorów, wartości niemożliwych do urzeczywistnienia w jakiejkolwiek innej formie. Książka artystyczna, która zaspokaja zarówno potrzeby intelektualne, jak i estetyczne czytelnika, ma szansę stać się ważnym nośnikiem kultury słowa i sztuki w epoce zdominowanej przez technikę.

• Współczesna polska książk...

Hosted by
kapitanat.pl